Báo cáo của SEAPA: Hạn chế không gian mạng ở Việt Nam

[Những thách thức đối với tự do báo chí ở Đông Nam Á năm 2013]

Báo cáo của SEAPA (Liên minh Báo chí Đông Nam Á)

Ngày 2/5/2013 – Tranh chấp chủ quyền lãnh hải giữa Việt Nam và Trung Quốc kéo dài sang năm 2013, với vụ việc mới nhất xảy ra vào ngày 26 tháng 3 năm 2013 sau khi tàu tuần tra Trung Quốc nổ súng vào thuyền đánh cá Việt Nam. Việc Trung Quốc sử dụng vũ khí có thể báo hiệu một giai đoạn mới trong tranh chấp Hoàng Sa, vì siêu cường khu vực này nhất quyết kiểm soát toàn vùng biển mà họ khẳng định chủ quyền trên Biển Đông (nguyên văn: biển Hoa Nam).

Cuộc tranh chấp đã ám ảnh những động thái của nhà cầm quyền Việt Nam đối với người dân của họ – những người mà trong vài năm gần đây đã xuống đường hoặc lên mạng để ủng hộ chủ quyền đất nước. Đảng Cộng sản Việt Nam có vẻ đang đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan: Hoặc phải đứng về phía nhân dân của mình, có nghĩa là mở rộng không gian cho các cuộc biểu tình trên phố và cho phép bình luận tự do hơn trên mạng theo hướng phê phán chính quyền; hoặc phải cố duy trì “tình đồng chí” với Trung Quốc, đồng nghĩa với việc giải tán các cuộc biểu tình.

Trên bình diện kinh tế, cuộc suy thoái đã tác động đến Việt Nam từ năm 2008 cũng làm trầm trọng thêm hiện tình. Những bình luận liên quan đến cách chính quyền xử lý suy thoái đều bị quy là “tuyên truyền chống Nhà nước” vì Nhà nước xem những bình luận đó như là mối thách thức tính chính đáng của họ.

Tranh chấp đất đai đã lan rộng khắp Việt Nam vào năm 2012, khi những công ty kinh doanh tìm kiến sự hợp tác và bảo trợ từ Chính quyền để lấy đất thuộc sở hữu Nhà nước cho các dự án phát triển. Vì đất ấy thường đang do nông dân nghèo sử dụng, nên những vụ cưỡng chế đã xảy ra và thường dẫn đến những cuộc biểu tình, thỉnh thoảng có bạo lực.

Trong bối cảnh đó, hiện tình truyền thông ở Việt Nam vẫn không thay đổi trong suốt năm 2012 và sang cả năm 2013. Truyền thông chính thống vẫn phục tùng Nhà nước trong việc đưa tin về tình hình kinh tế và chính trị. Tin tức về biểu tình hiếm khi được đưa lên hàng đầu, hoặc nếu có thì thường thể hiện quan điểm chính thức của Nhà nước.

Truyền thông trực tuyến, bao gồm các trang blog độc lập, các diễn đàn thảo luận và truyền thông xã hội, đã trở thành nguồn thông tin và quan điểm thay thế, không có hoặc không được phép xuất hiện trên báo đài và truyền hình. Chính quyền tiếp tục cố gắng kiểm soát việc bày tỏ quan điểm trên mạng và khi làm như thế, họ đã tiếp tục đàn áp truyền thông không chính thống. Những nỗ lực kiềm chế truyền thông trực tuyến bao gồm từ việc chặn đến tấn công các trang web, nhưng thường kéo theo những cuộc tấn công ngoài đời thực khi chính quyền đưa lực lượng an ninh vào cuộc để theo dõi những người có liên quan.

Luật và sự kiểm soát truyền thông

Điều 1 của luật Báo chí Việt Nam được ban hành năm 1989 và sửa đổi năm 1999, đã thừa nhận quyền tự do truyền thông và tự do phát biểu, nhưng chỉ trong cái giới hạn “vì lợi ích Nhà nước và công dân” mà thôi. Kiểm soát là nguyên tắc trung tâm, xác định vai trò của truyền thông ở Việt Nam. Như một vài nhà báo sở tại đã nói “báo chí là công cụ”, công cụ này được sở hữu và sử dụng bởi Đảng Cộng sản Việt Nam.

Luật Báo chí tiếp tục xác nhận quyền và nghĩa vụ của báo chí, cái gì có thể được xem là cơ quan báo chí, ai được coi là một nhà báo, Nhà nước quản lý báo chí ra sao và các hình thức tuyên dương và kỷ luật dành cho những hành vi vi phạm luật này. Luật áp dụng cho tất cả các loại hình báo chí, cho dù là báo in, đài tiếng nói, đài truyền hình, hay báo điện tử, bằng các thứ tiếng ở Việt Nam.

Cứ mỗi thứ ba hàng tuần ở Hà Nội, Ban Tuyên giáo Trung ương lại tổ chức họp với các tổng biên tập của tất cả các tờ báo lớn, trong các cuộc họp này họ đưa ra những nhận xét về hoạt động báo chí của tuần trước. Các cuộc họp tương tự cũng được tổ chức ở Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh thành khác khắp Việt Nam, do cơ quan tuyên giáo địa phương tiến hành.

Những cuộc họp này được Đảng Cộng sản gọi tránh đi là “trao đổi hàng tuần với báo chí”, tại đó, giới báo chí được hướng dẫn về việc xử lý định hướng biên tập và quan điểm của Đảng trong các vấn đề nhạy cảm.

Mặc dù giới báo chí được bảo rằng những cuộc họp như thế phải được giữ bí mật, nhưng thông tin về những cuộc “trao đổi” này thỉnh thoảng vẫn bị tiết lộ. Ví dụ, trong nội dung của những cuộc họp này, có lời cảnh báo là không được đưa tin tích cực về phong trào nổi dậy “Mùa xuân Ả Rập” năm 2011, và có lần Ban Tuyên giáo khiển trách báo chí vì đã đưa tin về việc tàu Trung Quốc cắt cáp các tàu thăm dò dầu khí của Việt Nam.

Các nhà báo quốc doanh

Theo luật Báo chí, Nhà nước cũng quy định việc cấp thẻ nhà báo. Thẻ nhà báo Việt Nam do Bộ Thông tin và truyền thông cấp cho những nhà báo nào đáp ứng được một số điều kiện. Trong số các điều kiện đó, có yêu cầu là “không bị xử lý kỷ luật từ khiển trách trở lên trong thời hạn 12 tháng tính đến thời điểm xét cấp thẻ”, “Được cơ quan báo chí, cơ quan chủ quản báo chí, Sở Thông tin và Truyền thông và Hội nhà báo cùng cấp thống nhất đề nghị cấp thẻ”.

Bộ Thông tin và Truyền thông khẳng định rằng có tổng số 1.700 thẻ nhà báo đã được cấp cho công dân Việt Nam

Thẻ nhà báo rất quan trọng vì chỉ có người được cấp một thẻ nhà báo thì mới được công nhận là nhà báo, theo luật pháp cũng như trong quan niệm của xã hội. Thẻ nhà báo thường là điều kiện để các nhà báo được vào dự những hội nghị cấp cao do Nhà nước tổ chức. Người không có thẻ nhà báo thì không được công nhận là nhà báo. Với điều kiện này, chính quyền có thể dễ dàng ngăn chặn các phóng viên không có thẻ, bao gồm cả các blogger.

Hơn bất cứ một cơ quan nào khác, công an quả quyết rằng chỉ có những người được cấp thẻ nhà báo mới được công nhận là nhà báo và rằng những người không có thẻ nhà báo chỉ là kẻ “tự xưng” là nhà báo, không được phép tiếp cận thông tin của cấp có thẩm quyền. Điều này đã xảy ra với blogger Huyền Trang, làm việc cho Truyền thông Dòng Chúa cứu thế, một tờ báo mạng Công giáo. Cô đã bị tam giữ và thẩm vấn suốt gần một ngày ở đồn công an Thành phố Hồ Chí Minh vào tháng 10 năm 2012. Và khi cô nói với công an rằng cô là phóng viên, họ đã hạch sách cô và yêu cầu cô đưa ra thẻ nhà báo.

Thậm chí nhà báo lề phải cũng không thoát khỏi sự sách nhiễu của công an. Trong một vụ việc xảy ra ngày 24 tháng 4 năm 2012, quan chức Ủy ban Nhân dân tỉnh đã tổ chức một cuộc họp báo để nhắc nhở các phóng viên không được đến vùng đang xảy ra cưỡng chế đất đai ở Văn Giang (một huyện ngoại thành cách Hà Nội 20 km về phía tây nam) và cảnh cáo họ rằng “không đảm bảo an toàn cho báo chí”.

Bất chấp lời cảnh báo, phóng viên từ 6 cơ quan báo chí địa phương cũng như trung ương đã đến hiện trường. Tất cả đều được giới chức đại phương “mời” vào ngồi trong Nhà Văn hoá Xã để lấy thông tin về vụ tranh chấp. Tuy nhiên, khi hai phóng viên của Đài tiếng nói Việt Nam ra ngoài để quay video về những nông dân chống lại lực lượng cưỡng chế, họ đã các thành viên của lực lượng cơ động hành hung. Một nông dân địa phương định cố giải cứu họ thì cũng bị tấn công. Một video clip ghi lại vụ việc trên đã được các blogger ẩn danh tung lên mạng, và nhanh chóng lan truyền, nhưng giới chức và công an đia phương cho video clip đó là giả mạo, do các “thế lực thù địch” dựng lên. Những kẻ đã hành hung người chẳng bị kỷ luật gì. Về phần mình, hai nhà báo nọ giữ im lặng về vụ hành hung, không muốn đối đầu với chính quyền.

Sử dụng luật Hình sự

Năm 2012, có ít nhất 52 người bị bắt giữ, truy tố hoặc bị tuyên án với những tội danh liên quan đến hoạt động “chống Nhà nước” theo luật Hình sự Việt Nam. Một người bị buộc tội “lợi dụng các quyền tự do dân chủ để xâm phạm lợi ích Nhà nước” (Điều 258); một người với tội danh “ sử dụng bất hợp pháp thông tin trên mạng (Điều 226); một người bị buộc tội “ phá hoại chính sách đoàn kết”, và ba người với tội danh “hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân” (Điều 79).

Số còn lại bị buộc tội “tuyên truyền chống Nhà nước” theo Điều 88 bộ luật Hình sự.

Ba trường hợp đáng chú ý hơn cả vào năm 2012 theo Điều 88 là:

Vụ bắt giữ Nguyễn Phương Uyên vào ngày 20 tháng 9. Uyên là một nữ sinh viên hai mươi tuổi người Long An, một tỉnh phía nam. Bị buộc tội rải truyền đơn liên quan đến cuộc tranh chấp chủ quyền với Trung Quốc, cô bị bỏ tù từ đó và trường hợp này vẫn đang được điều tra, theo thông báo của phía công an.

Bản án vào tháng 10 năm 2012, kết án nhạc sĩ Việt Khang (Võ Minh Trí) bốn năm tù vì soạn hai bài hát mang nội dung được cho là ”chống nhà nước”.

Phiên phúc thẩm ngày 28 tháng 12 đã ấn định thời hạn tù cho các blogger Điếu Cày (Nguyễn Văn Hải) và Tạ Phong Tần, 12 và 10 năm tù cho mỗi người vì những bài viết của họ dưới danh nghĩa Câu lạc bộ Nhà báo tự do.

Hạn chế truyền thông trực tuyến

Bên cạnh những luật lệ hiện hành, chính quyền cũng đang tìm những công cụ mới để trấn áp quyền tự do phát biểu trên mạng vốn đang bị kiểm soát. Tháng tư năm 1012, chính quyền đã đưa ra một dự thảo nghị định về “quản lý, cung cấp và sử dụng các dịch vụ internet và thông tin mạng”, nghị định này chỉ là một trong số nhiều nghị định cấm việc “lợi dụng internet” để chống chính quyền. Theo nghị định này, các blogger sẽ bị yêu cầu đưa tên thật và thông tin liên hệ; nghị định cũng đòi hỏi các trang web phải được nhà nước cấp phép, và bắt các nhà cung cấp dịch vụ internet phải trình thông tin khách hàng cho công an khi được yêu cầu.

Ngoài việc sử dụng luật, chính quyền còn nhắm tầm ngắm vào một số trang web cụ thể. Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng vào ngày 12 tháng 9 để chỉ đạo cho Bộ Công an, Bộ Thông tin và truyền thông, và các tổ chức có liên quan phải triệt hạ các trang mạng đăng tải nội dung thông tin xuyên tạc chống Đảng và nhà nước. Theo chỉ đạo, các trang mạng, như “Dân làm báo”, sẽ điều tra để “nghiêm trị” những cá nhân và tổ chức có trách nhiệm. Chỉ đạo này cũng cấm công chức và đảng viên không được truy cập vào “các trang mạng phản động” như thế.

Đảng Cộng sản Việt Nam cũng dùng đội quân “dư luận viên” hay là những người bình luận trên mạng để trực tiếp đối phó với những vấn đề được các nhà đối kháng đưa lên mạng. Một quan chức Đảng thuộc Ban Tuyên giáo ở Hà Nội phát biểu trong một cuộc họp đánh giá hoạt động báo chí trong năm 2012 rằng cơ quan này đã thành lập một lực lượng “900 dư luận viên” cho mục đích này. Cho đến nay, đội quân chuyên nghiệp này đã thành lập 19 trang mạng tin tức và 400 tài khoản mạng.

Kế hoạch cũng bao gồm “những phóng viên bấm nút, phản ứng nhanh”, hoạt động theo sự chỉ đạo từ cấp trên trong việc đối phó với những tình huống nhạy cảm.

Dư luận viên chắc chắn là một bản sao của một chiến lược của Đảng Cộng sản Trung Quốc, theo đó các bình luận viên sẽ đăng các comment ủng hộ chủ trương chính sách của Đảng, nhằm định hướng và chi phối công luận trên nhiều diễn đàn mạng. Nghe nói dư luận viên Trung Quốc được trả công 0,5 nhân dân tệ (tương đương 8 cent Mỹ) cho mỗi một nội dung đăng tải có mục đích lái cuộc thảo luận ra khỏi nội dung nhạy cảm trên các trang mạng quốc nội, hệ thống đưa tin và chat room, hoặc cho các nội dung cổ vũ chủ trương đường lối của Đảng Cộng sản.

Dự đoán kịch bản tương lai

Trong bối cảnh kinh tế đình đốn, có lý do để dự đoán rằng năm 2013 sẽ không sáng sủa hơn cho truyền thông Việt Nam. Nhu cầu tự do bày tỏ quan điểm và tiếp cận nguồn thông tin độc lập, ở một mức độ nào đó, đã được đáp ứng bởi truyền thông phi chính thống dưới hình thức các blog cá nhân, có khả năng thoát khỏi sự đàn áp của chính quyền. Nhiều blog mới nổi lên thay cho những trang cũ đã bị đánh sập. Truyền thông mạng đã gây áp lực lên cả chính quyền và truyền thông chính thống, buộc họ phải cởi mở hơn.

Tuy nhiên, tình hình được dự đoán là sẽ rất xấu cho các blogger – những người có xu hướng tham gia vào các vấn đề xã hội nhiều hơn các nhà báo – khi mà chính quyền sử dụng những kỹ thuật tinh vi hơn để kiểm soát truyền thông trực tuyến.

Chính quyền hầu như không thể hoàn toàn chặn internet mà không phải chịu những phản ứng chính trị gay gắt từ phía người dân và từ cộng đồng kinh doanh trong một thế giới ngày càng tương tác hơn.

Bản dịch của Huỳnh Thục Vy 

Theo Vietnam Human Rights Defenders

---

Nguồn: Taming the online spaces in Vietnam - Southeast Asian Press Alliance (SEAPA)